Goed nieuws! Ons vakgebied is weer een leerstoel rijker. Arjan Videler is benoemd tot bijzonder hoogleraar Psychotherapie bij ouderen. Ongeveer op de dag van de verschijning van dit nummer spreekt hij in Tilburg zijn inaugurele rede uit. Een leerstoel die zich speciaal richt op psychotherapie bij ouderen is hard nodig. Nog te vaak blijven ouderen immers verstoken van adequate psychische hulp. Ouderen krijgen minder vaak psychologische behandeling geboden dan jongere volwassenen met dezelfde problematiek (Videler, 2024). In plaats van de behandeling die volgens richtlijnen zou moeten worden geboden, krijgen zij nog geregeld medicatie voorgeschreven – met alle risico’s van dien – hooguit aangevuld met enige steunende begeleiding. Deze onderbehandeling hangt samen met een wijdverbreid therapeutisch pessimisme ten aanzien van ouderen: het idee dat mensen op hoge leeftijd een psychologische behandeling niet meer goed aankunnen en er geen baat bij zullen hebben. Zowel praktijkervaringen als wetenschappelijk onderzoek tonen keer op keer dat dit idee niet klopt. Ook bij veel ouderen is psychologische behandeling mogelijk en effectief, zelfs als er allerlei bijkomende lichamelijke, cognitieve of psychosociale problemen zijn. Desondanks blijft de gedachte rondwaren dat ouderen niet meer zouden kunnen profiteren van psychologische behandeling.
De benoeming van een bijzonder hoogleraar Psychotherapie voor ouderen zal extra vaart geven aan de huidige ommezwaai naar therapeutisch optimisme. Arjan Videler zet zich hier al jarenlang met een tomeloze energie voor in. Niet alleen in zijn klinisch werk, wetenschappelijk onderzoek en scholing aan professionals, maar ook met publieksvoorlichting. Samen met Rosalien Wilting schreef hij bijvoorbeeld het prettig leesbare boek Met de jaren (Videler & Wilting, 2023). De ondertitel verwoordt de boodschap van hun boek: ‘Waarom het wel zin heeft om ouderen met psychische problemen te behandelen’. Geïllustreerd met levendige gevalsbeschrijvingen van ouderen met klachten die samenhangen met persoonlijkheidsstoornissen, psychotrauma, ALK, autisme, ADHD of de naderende dood laat dit boek zien hoe ongelofelijk veerkrachtig ouderen vaak zijn en dat leeftijd en bijkomende beperkingen geen geldige redenen zijn om iemand behandeling te onthouden. Publieksvoorlichting, in welke vorm dan ook, is belangrijk in de bestrijding van therapeutisch nihilisme in de samenleving. Zodat de gedachte ‘ach, op zo’n leeftijd heeft dat toch geen zin meer’ plaats gaat maken voor meer helpende gedachten.
Maar ook onder vakgenoten uit andere sectoren van de gezondheidszorg leven taaie misvattingen over behandelmogelijkheden van ouderen. Ieder die met ouderen werkt, zal dit herkennen. Zo heb ik als praktijkopleider jarenlang steeds weer geduldig aan opleidingsinstituten moeten uitleggen dat de ouderenzorg een rijke leeromgeving biedt voor psychologen in opleiding tot gezondheidszorgpsycholoog, óók op het gebied van psychologische behandeling. Najaar 2024 bracht het Tijdschrift voor Psychotherapie een themanummer uit over psychotherapie bij ouderen. Dat was een mooie gelegenheid om vakgenoten die met andere leeftijdsgroepen werken te laten reflecteren op hun gedachten over therapiemogelijkheden bij ouderen. Het is veelzeggend dat in dat themanummer zowat alle auteurs hun bijdrage begonnen met het expliciet benoemen van de vooroordelen en misvattingen die zij ontmoeten. Ik hoop van harte dat deze bijna rituele opmaat in bijdragen over psychologische behandelmogelijkheden bij ouderen op den duur niet meer nodig zal zijn.
In dit nummer van het Tijdschrift voor Ouderenpsychologie ligt het accent meer op herkenning en diagnostiek van psychische problematiek bij ouderen dan op behandeling. Ook dat is een onderdeel van de ouderenpsychologie waar nog veel winst is te behalen. Psychische problematiek wordt bij ouderen minder vaak herkend, door ouderen zelf, naasten en zorgverleners. Dat heeft verscheidende oorzaken. Vanuit negatieve beelden over ouderdom wordt vaak verondersteld dat somberheid, angst, apathie of doodswensen passend zijn bij die levensfase. Bij al tientallen jaren bestaande psychische problematiek worden verschijnselen als egosyntoon beschouwd (‘ik ben nu eenmaal een angsthaas’) en niet als een symptoom van psychopathologie waar effectieve behandeling voor mogelijk is. En bij ouderen met multiproblematiek is het lastig om allerlei vormen van problematiek te ontwarren en te herkennen. Ook wordt herkenning belemmerd doordat veel diagnostische hulpmiddelen nog onvoldoende afgestemd zijn op de oudere doelgroep. Maar hier komt verandering in.
In dit nummer gaan Jolien Diekhorst en collega’s in op het belang van een betere herkenning van ADHD bij ouderen. ADHD kan bij ouderen onderliggend zijn aan stemmingsklachten, cognitieve klachten of onbegrepen gedrag. Daarom is het nuttig om sensitief te zijn voor signalen van ADHD. De auteurs reiken ons een handzaam overzicht aan van signalen die kunnen wijzen op ADHD.
Eenzelfde sensitiviteit is nodig bij de herkenning van verschijnselen van een posttraumatische stressstoornis (PTSS) bij ouderen, temeer als er sprake is van dementie. Het TRADE-interview is een semigestructureerd interview dat wordt ontwikkeld als hulpmiddel voor het vaststellen van PTSS bij mensen met dementie. Maaike van Kordenoordt en collega’s laten in dit nummer aan de hand van een casus zien hoe dit interview kan worden ingezet bij het ontwarren van de factoren die meespelen bij complexe problematiek. Het TRADE-interview blijkt behulpzaam bij het bepalen in hoeverre actuele klachten en gedragingen toegeschreven kunnen worden aan potentieel traumatische gebeurtenissen in het verleden. Kortom, dit hulpmiddel lijkt een aanwinst voor de klinische praktijk.
Dat geldt ook voor de Oxford Cognitieve Screen, een kort screeningsinstrument voor het signaleren van cognitieve beperkingen na een beroerte. Hanne Huygelier en collega’s presenteren de resultaten van een normerings- en valideringsonderzoek van de Nederlandstalige versie.
Diagnostiek is nooit een doel op zich. Diagnostiek heeft zin als het de client helpt zichzelf beter te begrijpen en beter om te gaan met ervaren klachten, als het toegang geeft tot effectieve behandeling en tot zorg die aansluit bij iemands behoeften en als het maakt dat anderen iemand beter begrijpen en zien welke bejegening iemand nodig heeft. Specifieke kennis over ouderen en passende diagnostische hulpmiddelen zijn daarbij nodig. In dit nummer zien we dat er ook op dit gebied van de ouderenpsychologie volop ontwikkeling is.
Referenties
Themanummer Psychotherapie bij ouderen (2024). Tijdschrift voor Psychotherapie, 50(3).
Videler, A. (2024). Psychotherapie bij ouderen: heeft dat zin? Tijdschrift voor Psychotherapie, 50(3), 186-197.
Videler, A. & Wilting R. (2023). Met de jaren. Waarom het wel zin heeft om ouderen met psychische problemen te behandelen. Boom.
Auteur
Marja Vink, klinisch psycholoog, GERION, afdeling ouderengeneeskunde, AmsterdamUMC; redactielid Tijdschrift voor Ouderenpsychologie.