Achtergrond: Hoe geur kan worden ingezet voor een betere kwaliteit van zorg voor mensen met dementie in een zorginstelling.
Doel: Oproepen van persoonlijke herinneringen met behulp van geur. Onderzoek naar het verband tussen geurwaardering, geuridentificatie en geheugenassociaties.
Methode: Veertig bewoners en 27 zorgmedewerkers maakten hun waardering kenbaar voor negen geuren, aangeboden op geurkaartjes in een voor iedere deelnemer wisselende volgorde. Geurwaardering werd gemeten met een vijfpunts-Likertschaal. Voor elke geur werd genoteerd wat een deelnemer dacht te ruiken (geuridentificatie) en welke geheugenassociaties de geur opriep.
Resultaten: Deelnemers met dementie identificeerden minder geuren dan hun jongere zorgverleners. Beide groepen produceerden echter evenveel geheugenassociaties. Hoger gewaardeerde geuren leverden meer geheugenassociaties op dan laag gewaardeerde geuren. We vonden een zwak positief verband tussen geuridentificatie en aantal geheugenassociaties.
Conclusie: Geur kan als niet-medicamenteuze interventie bij mensen met dementie verbinding maken met persoonlijke emoties en herinneringen, en een plezierige ervaring opleveren.
Trefwoorden: Geurwaardering, geuridentificatie, geheugenassociaties, dementie
Inleiding
Geurbeleving is een belangrijk onderdeel van onze ervaringswereld. We beleven plezier aan de geur van een roos, fris gewassen lakens en de geur van koffie of vers gebakken brood. Geuren zijn soms een waarschuwingssignaal, voor rook, gas of bedorven voedsel. Ook is geur essentieel om met smaak te kunnen genieten van eten en drinken (D’Andrea e.a, 2022).
Iedereen bouwt in de loop van het leven eigen associaties op met geuren. Geuren roepen gemakkelijk affectieve evaluaties op en openen deuren naar herinneringen. In DementieVisie (voorheen Denkbeeld Vakblad over dementie) schreven we hoe een bewoner van een zorginstelling reageerde op de geur van lavendel: ,,Toen ik in militaire dienst zat, had ik ook zo’n lekkere geur. Ik weet niet hoe het heet, maar ik gebruikte het als ik met mijn maten op stap ging. Dat was een mooie tijd.” (Van der Valk e.a, 2023).
Geur kan ‘ervaringsmomenten’ verrijken en dergelijke momenten aankondigen. Een zorginstelling organiseert wekelijks een yogales. Voor en tijdens de les verspreidt een geurverstuiver een sinaasappelgeur. Bewoners vinden het een prettige geur. Sommigen verbinden de geur met de activiteit. ,,We gaan weer gymmen!”, horen we een bewoner zeggen als op een maandagmiddag de geurverspreider wordt aangezet (Van der Valk e.a., 2023).
Geur kan onbewust een gevoel van veiligheid en comfort bieden (Köster e.a., 2014). Voor veel bewoners van een zorginstelling vergt de dagelijkse ADL-zorg nogal wat inventiviteit. Een vrouw met een vergevorderde dementie is niet meer in staat te communiceren. Zij is verzonken in haar eigen wereld. De dagelijkse verzorging wordt op bed verricht. Mevrouw biedt weerstand en is onrustig. Al met al is deze dagelijkse ervaring voor niemand prettig. Verzorgenden selecteren enkele geuren uit een testkit. Bij een sinaasappelgeur geeft mevrouw een duidelijk positieve reactie. ,,Mmmm”, herhaalt ze enkele keren en haar gezicht ontspant. De volgende dag wordt een geurverspreider met een etherische olie van sinaasappel op het nachtkastje aangezet. Mevrouw ligt op bed en is onrustig. Maar na een paar minuten begint zij zichtbaar te kalmeren. Verzorgenden beginnen met de ADL, rustig en kalm. Na enkele weken wordt mevrouw onmiddellijk rustig zodra de geurverspreider wordt aangezet. Specifieke zorghandelingen roepen geen weerstand meer op. De sinaasappelgeur lijkt op een positieve manier gekoppeld aan de zorghandelingen (Van der Valk e.a., 2023).
De zojuist beschreven praktijkvoorbeelden vloeiden voort uit onderzoek in zorginstellingen naar de waardering van specifieke geuren en de effecten ervan op herinneringen en emoties bij bewoners met gevorderde dementie.
Een literatuuroverzicht door D’Andrea e.a. (2022) vermeldt vier studies over toepassing van geur voor het oproepen van persoonlijke herinneringen (El Haj e.a., 2018; Glachet e.a., 2019; Glachet & El Haj, 2019; Lopis e.a., 2021). Geur maakte meer herinneringen los dan controlesituaties zonder geur. Deelnemers hadden een lichte mate van dementie en werden geïncludeerd op voorwaarde van voldoende cognitieve vaardigheden om antwoord te kunnen geven op vragen naar de specificiteit van hun herinneringen, de sterkte van de subjectieve herbeleving, de emotionele valentie (positief, negatief of neutraal), de emotionele intensiteit, de levendigheid van de herinnering en waar of wanneer de herinnerde gebeurtenis had plaatsgevonden (Glachet & El Haj, 2019). We vonden geen onderzoek bij mensen in een meer gevorderd stadium van dementie.
Verder noemen D’Andrea e.a. (2022) geen onderzoek naar individuele verschillen in waardering van de toegapaste geuren of de vertrouwdheid daarmee. Zo’n kennishiaat is merkwaardig omdat we mogen veronderstellen dat de waardering van een geur samenhangt met aard en inhoud van herinneringen die met een geur verbonden zijn.
Met het hierna te beschrijven onderzoek willen we de volgende vraag beantwoorden: In hoeverre geven geuren mensen met gevorderde dementie toegang tot hun persoonlijke herinneringen? Ook onderzoeken we het verband tussen de waardering voor, respectievelijk de vertrouwdheid met een bepaalde geur en de opgeroepen persoonlijke herinneringen. Het onderzoek was explorerend en niet hypothesen toetsend van opzet.